Του Μιχάλη Π. Λυμπεράτου
Ο «Εθνικός Στρατός», η «ΕΟΑ»
Εκτός από τις οργανώσεις αυτές που είχαν ως κύριο άξονα δράσης την Αθήνα, το φθινόπωρο του 1941 περίπου 240 κατώτεροι αξιωματικοί δημιουργούν στην Πελοπόννησο μια στρατιωτική αντιστασιακή οργάνωση, τον «Εθνικό Στρατό» (Ε.Σ). Παρά το γεγονός ότι στην Πελοπόννησο βρίσκεται επί τούτου Βρετανός αξιωματικός, που έχει πέσει με αλεξίπτωτο για να οργανώσει την αντίσταση και καταβάλει σημαντικές προσπάθειες, η οργάνωση δεν έχει καμία παρουσία μέχρι και την άνοιξη του 1943. Τότε αρκετές από τις ολιγομελείς αντιστασιακές ομάδες της Πελοποννήσου προσχωρούν στον Ε.Σ. Η οργάνωση αρνείται την προσχώρηση στις υφιστάμενες (ΕΑΜ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ) για να διατηρήσει την πολιτική της αυτονομία. Σχετίζεται με την «Εθνική Δράσις» της Αθήνας, από την οποία αντλεί έμψυχες ενισχύσεις και υλικό.
Η πλειονότητα των αξιωματικών της ΕΣ είναι μοναρχικοί και σχετίζονται με τις τοπικές μοναρχικές οργανώσεις και ασκούν ανοικτή προπαγάνδα υπέρ του βασιλιά.. Ηγετικό ρόλο σε αυτό παίζουν ο πρώην υπασπιστής του Γεωργίου Β΄, Δ. Παπαδόγγονας και ο ίλαρχος Τηλ. Βρεττάκος. Αρχηγός της ορίζεται ο ντόπιος συνταγματάρχης Αθ. Γιαννακόπουλος με δύναμη γύρω στους 70 αξιωματικούς.1 Η οργάνωση επικοινωνεί με τη Μέση Ανατολή και προσπαθεί να επεκτείνει την επιρροή της σε ανάλογες οργανώσεις της περιοχής με βάση την ανάγκη εξασφάλισης της τάξης έναντι των «αναρχικών στοιχείων» που δρούσαν στην ύπαιθρο. 2 Μάλιστα κατά τις βρετανικές εκτιμήσεις είναι αυτοί που πρώτοι ανοίγουν πυρ στις 6 Αυγούστου 1943 κατά του ΕΛΑΣ, επειδή αυτός διέσχισε την περιοχή που διεκδικούσε ο Ε.Σ.3 Στις 18 Αυγούστου 1943 το ΕΑΜ δημοσιεύει κείμενο συμφωνίας Παπαδόγγονα και Ιταλών4 για να διαλυθεί ο ΕΛΑΣ5 και η σύγκρουση γενικεύεται.6 Τμήματα του ΕΛΑΣ κυκλώνουν το Γιαννακόπουλο, τον οποίο έχουν απομονώσει οι εθνικόφρονες της οργάνωσης, και τον υποχρεώνουν να προβεί σε δημόσια ανακήρυξη του ΕΑΜ ως πατριωτικής οργάνωσης, ο οποίος τελικά αναλαμβάνει και στρατιωτικός διοικητής στο Γ. Σ Πελοποννήσου του ΕΛΑΣ.7 Ο δε Παπαδόγγονας διορίζεται διοικητής των Ταγμάτων Ασφαλείας Πελοποννήσου ενώ επικεφαλής αναλαμβάνει ο Βρεττάκος, ο οποίος κατηγορείται από το ΕΑΜ ότι προσπαθούσε να εξοντώσει τοπικά ηγετικά στελέχη του σε συνεργασία με τις δυνάμεις Κατοχής.8 Τελικά στις 28 Οκτωβρίου 1944 διαλύεται από τον ΕΛΑΣ η τελευταία ομάδα της οργάνωσης και τραυματίζεται σοβαρά ο Βρεττάκος.
Παρουσία στην Πελοπόννησο είχε και η «Εθνική Οργάνωσις Αξιωματικών» (ΕΟΑ) που σχηματίστηκε στα μέσα του 1943, ως ανεξάρτητη οργάνωση ενώ στην πραγματικότητα ταυτιζόταν με τον Ε.Σ. Δεδομένου ότι δεν είχε πρόσβαση και ενίσχυση από Αθήνα, κάποια στελέχη της (ο συνταγματάρχης Γεωργίου) προωθούσαν τη συνεργασία της με τους Ιταλούς εναντίον του ΕΑΜ. Η οργάνωση επιβίωσε λόγω της πρόθεσης του ΕΛΑΣ, μετά από μια σημαντική εκκαθάριση στις τάξεις των ηγετικών κλιμακίων του, να σταματήσουν από τα μέσα του 1943 οι προστριβές και μάλιστα όρισε το συνταγματάρχη Γιαννακόπουλο να συντονίζει τους αντάρτες όλων των πλευρών.9 Η ΕΟΑ τον Οκτώβριο του 1943 είχε φτάσει να αριθμεί κατά τις βρετανικές πληροφορίες 150 άτομα υπό το συνταγματάρχη Παρασκευόπουλο, νότια του Αλφειού.10
Η ΠΑΟ
Η ΠΑΟ (Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις) αναπτύχθηκε κυρίως στη Μακεδονία. Όπως όλες οι αντίστοιχες εθνικιστικές οργανώσεις, αντιμετώπισε σταδιακά το δίλημμα ή να διαλυθεί, εξαιτίας της ανάπτυξης του ΕΑΜ και στο μέτρο που επέμενε στον προγραμματικό της στόχο, τη δραστική αντιμετώπιση του κομμουνισμού, είτε να στηριχθεί έμμεσα ή άμεσα στους Γερμανούς, ώστε να επιβιώσει έναντι της αδιαφιλονίκητης υπεροχής του ΕΛΑΣ. Οι Γερμανοί επιδίωκαν αντίστοιχα να οξύνουν τον αντικομμουνιστικό προσανατολισμό της, ώστε να την αποσπάσουν από το αντιστασιακό μέτωπο και να τη στρέψουν κατά του ΕΑΜ. Εξαιτίας της διαπάλης της τάσης για αντίσταση, και επομένως της έστω έμμεσης συνεργασίας με το ΕΑΜ και αυτής του φανατικού αντικομμουνισμού, η ΠΑΟ φυλλορροούσε διαρκώς προς το ΕΑΜ ή προς την αποστράτευση, ιδίως όταν αποκαλύπτονταν οι σχέσεις τμήματος του στελεχιακού της δυναμικού με τις αρχές Κατοχής.
Να σημειωθεί ότι η ΠΑΟ δεν ήταν ποτέ μια ακραιφνώς φιλομοναρχική οργάνωση, αλλά περιελάμβανε και μικρές σοσιαλιστικές ομάδες, όπως το Σ.Ε.Ε (Σοσιαλιστική Ένωση Ελλάδος) αλλά και στελέχη της Δημοκρατικής Ένωσης του Αλ. Παπαναστασίου και βρισκόταν σε ανοικτή επικοινωνία με το Σ.Κ.Ε των Σβώλου και Τσιριμώκου, γεγονός που επέτεινε την εσωτερική της αστάθεια.11 Στις αντιθέσεις αυτές καθοριστικό ρόλο έπαιζαν και οι Βρετανοί, στο μέτρο που η δημιουργία μιας τέτοιας οργάνωσης στη Μακεδονία αποτελούσε το διακαή τους πόθο, ώστε να ισοσκελιστεί η επιρροή του ΕΑΜ. Βασική προϋπόθεση ήταν να διατηρήσει τον αντικομμουνιστικό της προσανατολισμό και τη στενή σχέση με τη βρετανική πολιτική, για αυτό, και όταν υπήρξαν τα πρώτα δείγματα συγκρότησης της ΠΑΟ, οι Βρετανοί επιδόθηκαν σε αλλεπάλληλες ρίψεις εφοδίων12 παράλληλα με τις λίρες και τους ασύρματους, που έστελνε και ο Π. Κανελλόπουλος, εν ονόματι της ελληνικής κυβέρνησης13
Η οργάνωση στελεχώθηκε αρχικά από αξιωματικούς του στρατού14 στη Θεσσαλονίκη στις 10 Ιουλίου 1941, 15με σκοπούς την «εξουδετέρωσιν πάσης ξενικής προπαγάνδας αποβλέπουσης εις την απόσπασιν βορείων επαρχιών της Ελλάδας» αλλά και «οπονθεδήποτε προερχομένης» με τον ίδιο σκοπό. Επιπλέον, η επέκταση των ορίων της Ελλάδας προς «τας ιστορικάς της κατευθύνσεις». Αντίπαλοι οι Γερμανοί και οι Ιταλοί αλλά και οι «βουλγαρίζοντες» και οι «ρουμανίζοντες», όπως και οι Τσάμηδες (Αλβανοί της Τσαμουργιάς). Διοικούνταν από τετραμελή Διοικούσα Επιτροπή και αρχικά χρησιμοποιούσε την ονομασία ΥΒΕ (Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος).16
Προκειμένου να συμβιβάσει τις τάσεις στο εσωτερικό της, επιδίωξε να στηριχθεί απλά σε μια επιθετική πολιτική κατά των Βουλγάρων, αποφεύγοντας να τοποθετηθεί έναντι των πολιτειακών ζητημάτων, γεγονός, που όπως πίστευαν και οι Βρετανοί δεν θα επέτρεπε στην οργάνωση ποτέ να αποκτήσει μαζική υποστήριξη.17 Η ίδια η οργάνωση παραδεχόταν τη δυσκολία να αντιτάξει μια εκτεταμένη αντίσταση και απέδιδε στον εαυτό της το ρόλο της ηθικής προετοιμασίας των Ελλήνων και της αξιοποίησης προσβάσεων στη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας, όπου εξαιτίας του αντισυνταγματάρχη Βασιλειάδη, σε λίγο διάστημα ένα ολόκληρο «επιτελείο πατριωτών θα λειτουργούσε ….προς όφελος της οργανώσεως» .18 Ωστόσο, η σχέση αυτή με την κατοχική διοίκηση δημιουργούσε έντονες επιφυλάξεις και όταν Γενικός Επιθεωρητής Νομαρχιών Μακεδονίας αναλαμβάνει ο συνταγματάρχης Αθ. Χρυσοχόου, προστατευόμενος του Τσολάκογλου,19 αρχίζουν φαινόμενα ένθεν και κακείθεν κατηγοριών για συνεργασία με τις αρχές Κατοχής, αφού τμήματα της οργάνωσης δήλωναν ότι πολεμούσαν και κατά του ΕΛΑΣ20 Επιπλέον, το γεγονός ότι, όπως σημείωναν και οι Βρετανοί, η οργάνωση ενισχυόταν συνεχώς από βασιλόφρονες αξιωματικούς, που τους ακολουθούσαν πλούσιοι κύκλοι της Μακεδονίας, επέτεινε τη δυσπιστία.
Η ΠΑΟ οργανώθηκε σε δύο τμήματα, αυτό των ενόπλων δυνάμεων και το τμήμα του πληθυσμού στο οποίο υπεύθυνη ήταν η Κεντρική Πολιτική Επιτροπή. Ως βασική αρχή στη διεξαγωγή του αγώνα της οργάνωσης θεωρήθηκε η παθητική αντίσταση, της οποίας ακρογωνιαίος λίθος ήταν η «περιφρόνησις των κατακτητών και η ενεργητική που αφορά στην κατασκοπία, το μελλοντικό εξοπλισμό ενόπλων δυνάμεων αντίστασης σε βάσεις των συγκοινωνιών του εχθρού, όσο και η ενίσχυση των στρατιωτικών δυνάμεων Μέσης Ανατολής «δια διοχετεύσεως προς εκεί Ελλήνων αξιωματικών».21 Έτσι, η οργάνωση για μεγάλο διάστημα περιορίστηκε στη Θεσσαλονίκη και αρκούνταν σε ισχυρισμούς ότι μπορούσε να στρατολογήσει και 10.000 μέλη, που δεν πίστευαν ούτε οι Βρετανοί, δεδομένου ότι μόνο τον Ιούλιο του 1943 εμφανίστηκε η πρώτη ένοπλη ομάδα.22 Στην ουσία, ως τα μέσα του 1943, με βάση έκθεση που είχαν συντάξει τρεις αντιπρόσωποι της οργάνωσης που είχαν φτάσει στη Μέση Ανατολή και διαβιβάσει στο Βρετανό πρέσβη R. Leeper, η οργάνωση διέθετε 800 ένοπλους άντρες στο Κιλκίς με 3 στρατηγούς και 60 αξιωματικούς, μια ανεξάρτητη ομάδα που αναφερόταν στην ΠΑΟ στη Νιγρίτα, και 100 άντρες στο Παγγαίο και στα Πιέρια, στους οποίους προστέθηκαν 25 ένοπλοι Χωροφύλακες23
Οι σχέσεις με το ΕΑΜ
Όταν στις 7 Ιουνίου 1943 δόθηκε στο Δ. Σαρρή εντολή να ιδρύσει στο Βέρμιο 2 μονάδες, αυτός ζήτησε συνεργασία από τον ΕΛΑΣ και υπογράφηκε κάποιο συμφωνητικό στη Βέροια με όρο την ανεξαρτησία της οργάνωσης. Το ΕΑΜ, όμως, συνέλαβε χωροφύλακες από τη Θεσσαλονίκη που κατευθύνονταν προς τις μονάδες της οργάνωσης, αφού θεωρούσε ότι οι κινήσεις αυτές ήταν υπό γερμανική καθοδήγηση. Κατά τον ίδιο τρόπο η ανταρτοομάδα που συγκροτήθηκε στα Πιέρια, διαλύθηκε από το ΕΑΜ επειδή θεωρήθηκε ότι εξυπηρετούσε το σχέδιο του Χρυσοχόου, τον οποίο θεωρούσε αρχηγό της ΥΒΕ, να διαλύσει τον ΕΛΑΣ. 24 Αρκετοί δε από τους οπαδούς της ΠΑΟ προσχωρούν στον ΕΛΑΣ25 ενώ άλλοι κατέφυγαν στην προστασία των Γερμανών.26
Στις 22 Ιουνίου 1943 επιτροπή του ΕΑΜ Θεσσαλονίκης υπό το Μ. Μυλωνά ζήτησε να ενταχθεί η οργάνωση στο ΕΑΜ. Οι αρχηγοί επιφυλάχθηκαν για παραπομπή του θέματος στα κεντρικά της οργάνωσης στη Θεσσαλονίκη ενώ ο ΕΛΑΣ υπό τον καπετάνιο Κικίτσα (Σ. Πρωτόπαπας) ζήτησε, στις αρχές Αυγούστου 1943, η οργάνωση να περιορίσει μέχρι τότε τις μετακινήσεις της και να περιμένει μέχρι να υπάρξει συνεννόηση με το Βρετανό Σύνδεσμο στην περιοχή Hammond27 για να οριστούν τα όρια δράσης της κάθε οργάνωσης. 28 Ωστόσο, η αδυναμία των στελεχών της οργάνωσης να διατηρήσουν κοινή στάση επιδείνωσε τις σχέσεις με το ΕΑΜ. Έτσι, ενώ κάποιοι δήλωναν ότι δεν υπάρχει λόγος «να αποποιούμεθα συνεργασίαν με τους κομμουνιστάς», 29 άλλοι επέμεναν στη λογική ότι το ΕΑΜ απεργαζόταν συνεργασία με τους Βούλγαρους αυτονομιστές, προπαγάνδα που εκπορευόταν από τους Γερμανούς και το Χρυσοχόου. Επιπλέον, η διατύπωση έντονων επιφυλάξεων έναντι της πρακτικής ακόμα και των σαμποτάζ που διέτασσαν οι Βρετανοί, γιατί προκαλούσαν αντίποινα, ενέτειναν τη δυσπιστία..30 Σύμφωνα με την άποψη των Βρετανών ιθυνόντων το βαθύτερο πρόβλημα της ΠΑΟ ήταν ότι νόμιζε ότι οι ανταρτικές οργανώσεις μπορούσαν να ελέγχονται από τη Θεσσαλονίκη, χωρίς να απαιτείται μια σχέση με τα χωριά της υπαίθρου ώστε να εξασφαλιστεί η συντήρησή τους. 31
Στη βάση ενός έντονου φόβου να μην απορροφηθεί από την αριστερά,32 η ΠΑΟ θα προχωρήσει στη συγκρότηση ένοπλων δυνάμεων χωρίς να πραγματοποιήσει την οδηγία της SOE, πριν προχωρήσει στη συγκρότηση οργάνωσης, να συνεννοηθεί με τον ΕΛΑΣ, όπως άλλωστε είχε αρχικά συμφωνηθεί.33 Έτσι, όταν στις 10 Ιουνίου 1943 η ΠΑΟ διακοινώνει την απόφασή της να δημιουργήσει αντάρτικα σώματα, ιδρύει παράλληλα και Σώματα Ασφαλείας της Οργάνωσης ώστε να επιτραπεί «η εν ασφαλεία ανάπτυξις και συγκέντρωσις της δυνάμεώς μας εις έδαφος στέρεον και χωρίς την απειλή διαλύσεως», με προφανή στόχο τον ΕΛΑΣ.34 Στις 14 Αυγούστου 1943 εκδίδεται και η επίσημη προκήρυξη συγκρότησης στρατού της ΠΑΟ που καταμαρτυρεί στον ΕΛΑΣ ότι θέλει «να διοικούν κομισάριοι….και θέλει τον όχλο χωρίς βαθμούς και ιεραρχίαν».35
Ως εκ τούτου, και στο βαθμό που δεν δεχόταν ρητά τη συμφωνία των ανταρτικών ομάδων για το Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών του καλοκαιριού του 1943, το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ αντιμετώπιζε πλέον την ΠΑΟ ως μηχανισμό των κατακτητών εναντίον του ΕΛΑΣ και έδωσε εντολή στο μέτρο και κάποια μέλη της διενεργούσαν αντιεαμική προπαγάνδα να συλλαμβάνονται και να παραπέμπονται σε στρατοδικεία.36 Να σημειωθεί ότι ο ΕΛΑΣ (Κικίτσας) είχε, εξαιτίας της πρακτικής αυτής της ΠΑΟ, ειδοποιήσει τους Βρετανούς ότι η ΠΑΟ εξελισσόταν σε μια οργάνωση που δεν είχε καμία απολύτως σχέση με την αντίσταση.37
Την οργάνωση προσπαθεί να βοηθήσει το Κάιρο και επιβάλει την αναγνώρισή της από το Κοινό Γεν. Στρατηγείο Ανταρτών αλλά με την προϋπόθεση απομάκρυνσης κάποιων προσώπων, πριν προβεί στο σχηματισμό ένοπλων ομάδων.38 Επειδή, όμως, εξακολουθεί η δυσπιστία, η SOE στέλνει κλιμάκιο να εξετάσει τις κατηγορίες για συνεργασία με τον εχθρό, που εντυπωσιάζεται από την πληθώρα χρημάτων που διαθέτει η οργάνωση. To SOE πρότεινε στο FO να πιεστεί η οργάνωση να αναθεωρήσει τον κύριο στόχο της που ήταν το ΕΑΜ, ιδίως όταν δεν προτίθεται να ασκήσει αντίσταση. 39
Εκτός των άλλων, η συνεργασία μελών της με τοπικιστικούς κύκλους και εθνοτικές ομάδες επιτείνουν το πρόβλημα. Επτά στελέχη του ΕΑΜ (μεταξύ των οποίων ήταν και τρεις του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ) σφαγιάστηκαν στην Ιμέρα Κοζάνης, τον Απρίλιο του 1943 από την ομάδα του πόντιου οπλαρχηγού Μιχάλη Παπαδόπουλου (Μιχάλ Αγάς), που εξοπλιζόταν από τους Γερμανούς. Στην ενέργεια συμμετείχαν και στελέχη της ΠΑΟ ενώ μέλη της χαρακτήριζαν τη σφαγή ως «θεία δίκη».40 Να σημειωθεί ότι με τους τουρκόφωνους ποντίους που είχαν εξοπλιστεί από τους Γερμανούς, ιδίως στο χωριό Κούκοι της Κατερίνης, και κτυπούσαν ανοικτά τον ΕΛΑΣ, τμήματα της ΠΑΟ είχαν σταθερή συνεργασία. Ο αρχηγός των δυνάμεων αυτών Κυρ. Παπαδόπουλος είχε δεχθεί ανεπιφύλακτα τη συνεργασία και είχαν στείλει 15 εθελοντές αντάρτες στο Στρατηγείο Πιερίων της ΠΑΟ.41 Ο Παπαδόπουλος κατατάχθηκε, μάλιστα, με 200 άντρες στην ΠΑΟ, στις 14 Αυγούστου 1943 ενώ στις επιθετικές ενέργειες κατά του ΕΛΑΣ θύματα ήταν και σύνδεσμοι του Καίρου στην περιοχή. Να σημειωθεί ότι όταν ο Παπαδόπουλος έστειλε εκπρόσωπό του με γερμανικό αεροπλάνο στο αρχηγείο του Ζέρβα για να εξασφαλίσει τη συνεργασία του, ο Ζέρβας την απέρριψε μετά από βρετανική απαίτηση.42
Η ΠΑΟ επιδίωξε να συντονίσει τις ενέργειες κατά του ΕΑΜ με άλλες δεξιές οργανώσεις, 43 που δεν επιτυγχάνεται αφού ειδικά αυτές των Αθηνών ήταν για τους επικεφαλής της ΠΑΟ «για κλάματα» με αρχομανή στελέχη και όνειρα δικτατορικά που έλεγαν πολλά και δεν έκαναν τίποτα στηριζόμενα σε αγγλικές λίρες.44 Την ίδια περίοδο τμήματα της ΠΑΟ εξαπολύουν ολομέτωπη επίθεση κατά του ΕΛΑΣ στο Βέρμιο και την Κατερίνη, όπου με βάση το Δελτίο Στρατιωτικής καταστάσεως της ΠΑΟ της 20 Αυγούστου 1943 συνελήφθησαν εκατοντάδες αιχμάλωτοι και καταστράφηκαν όλα τα έμπεδα του ΕΛΑΣ της περιοχής.45 Τα επεισόδια με τον ΕΛΑΣ γενικεύτηκαν την τελευταία εβδομάδα του Σεπτεμβρίου του 1943 ιδίως στην περιοχή της Νιγρίτας.46 Οι Βρετανοί και ειδικά ο Hammond γνωρίζοντας ότι ο ΕΛΑΣ θα προχωρούσε αργά ή γρήγορα προς τη διάλυσή της, ζήτησε από τον ταγματάρχη Αρχ. Αργυρόπουλο της ΠΑΟ να επιδείξει σύνεση στις σχέσεις του με τον ΕΛΑΣ μέχρι να αναλάβει επικεφαλής ο Ευρ. Μπακιρτζής, όλων των εθνικιστικών ομάδων στην Ελλάδα, όπως σχεδίαζε το Κάιρο.47
Η δυσπιστία εναντίον της οργάνωσης
Εξαιτίας της απουσίας συνοχής και της αντιφατικής στάσης των ένοπλων τμημάτων της, ακόμη και οι Βρετανοί περιόρισαν τις ενισχύσεις τους, αφού θεωρούσαν βάσιμες τις φήμες για συνεργασία με τον εχθρό. Οι Βρετανοί σταμάτησαν τις επαφές μαζί της, θεωρώντας την εκτός των άλλων και υπεύθυνη για τις συγκρούσεις με τον ΕΛΑΣ στο Πάικο και το Βέρμιο. Ο Woodhouse πίστευε ότι η οργάνωση δεν επρόκειτο να αποκτήσει ποτέ έναν σαφή αντιστασιακό προσανατολισμό.48 Επειδή, μάλιστα, ήταν τόσο αναξιόπιστη, είχε πρυτανεύσει η ιδέα ότι το καλύτερο θα ήταν να πειστεί να στείλει αξιωματικούς σε άλλες οργανώσεις ακόμα και στον ΕΛΑΣ. 49 Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν ο Leeper, πληροφορήθηκε ότι η οργάνωση διαλύθηκε από τον ΕΛΑΣ, τον Ιανουάριο του 1944, θεώρησε άσκοπο να ανασυγκροτηθεί.50
Να σημειωθεί ότι η οργάνωση μετονομάστηκε από ΥΒΕ σε ΠΑΟ εξαιτίας ακριβώς των κατηγοριών για συνεργασία με τον εχθρό51, αν και κανείς δεν πείστηκε για την απομάκρυνση της οργάνωσης από το Χρυσοχόου.52 Γιατί η νέα οργάνωση έσπευσε να διευκρινίσει ότι ένας από τους στόχους της είναι η «ευθύς μετά την απελευθέρωσιν» τήρηση της τάξης και η εξουδετέρωση κάθε αναρχικής εκδήλωσης.53 Ακόμα και τους Βρετανούς ενοχλούσε το γεγονός ότι στην ΠΑΟ προσχωρούσαν εθνικόφρονες χωρίς κανένα έλεγχο. Μάλιστα, κατηγορούσαν την ΠΑΟ ότι με την επιθετικότητά της κατά του ΕΛΑΣ και τη συνεργασία της με τη Χωροφυλακή, παρεμπόδισε την ενέργεια του ΕΛΑΣ και των Βρετανών για την ανατίναξη της γέφυρας του Αλιάκμονα.54 Υπήρξαν και πληροφορίες ότι τμήματα, της ΠΑΟ συνέλαβαν τον Άγγλο λοχαγό Gill (Ίντερ) σε μια από τις αναγνωρίσεις του, τον τραυμάτισαν και του πήραν σε σχέδια των επιχειρήσεων. Η επιχείρηση ματαιώθηκε και το Κοινό Αρχηγείο Ανταρτών έδωσε διορία στην ΠΑΟ να εκκαθαριστεί.55
Ωστόσο, παρά τις έντονες αμφιβολίες, με πρωτοβουλία του ΕΑΜ, έγιναν σημαντικές προσπάθειες για να επιτευχθεί μια ρύθμιση στις σχέσεις των δύο οργανώσεων. Στις 22 Αυγούστου 1943, ο επιτελάρχης της ΠΑΟ συνταγματάρχης Γ. Μουστεράκης συνάντησε στην Ελαφίνα, έδρα του Στρατηγείου Δ. Μακεδονίας του ΕΛΑΣ τον καπετάνιο του ΕΛΑΣ Κικίτσα, όπου συμφωνούν παύση των εχθροπραξιών με την παρουσία του Hammond.56 Την συμφωνία αποκήρυξε ο ΕΛΑΣ μετά από 5 μέρες, αφού δέχθηκε επίθεση,57 και συγκρούστηκε με την ΠΑΟ, γιατί υπήρχαν και βάσιμες πληροφορίες ότι τμήματα της οργάνωσης συνεργάζονταν με τους Γερμανούς. 58 Ωστόσο, ανανεώνεται η συζήτηση για το Σεπτέμβριο του 1943 στο Περτούλι, αν και ο ΕΛΑΣ δέχεται νέες επιθέσεις για τις οποίες και ο Woodhouse επιρρίπτει ευθύνες στην ΠΑΟ.
Τα πράγματα περιπλέκονται ακόμα περισσότερο γιατί μεταξύ άλλων διασπείρονται πληροφορίες ότι γινόταν απόπειρα φαινομενικής ενσωμάτωσης της ΠΑΟ στον ΕΔΕΣ (ο Μουστεράκης είχε επισκεφθεί το Ζέρβα στο στρατηγείο του). Με αφορμή μια σύγκρουση με τον ΕΔΕΣ, ο ΕΛΑΣ δίνει εντολή να συλληφθεί ο Μουστεράκης από τη Χ Μεραρχία και να κρατηθεί στη Δεσκάτη.59 Το ΕΑΜ διχάζεται για τη στάση του (οι Βαφειάδης, Σαράφης, Κικίτσας θεωρούν την ΠΑΟ προδοτική,60 όπως και η Α Συνδιάσκεψη του ΕΑΜ Μακεδονίας)61, σε αντίθεση με τον Α. Τζήμα του Π.Γ. του ΚΚΕ που αποδίδει ευθύνες και στα στελέχη του ΚΚΕ της Μακεδονίας. Στις απόψεις αυτές προσχωρεί τελικά και ο Σαράφης που αρνείται να θέσει σε αμφισβήτηση τον πατριωτισμό τόσων Ελλήνων αξιωματικών. Δεδομένου όμως ότι περιήλθε στα χέρια του ΕΛΑΣ το αρχείο του διαλυθέντος τμήματος Σαρρή στα Πιέρια που δείχνει σχέσεις του τμήματος με τους Γερμανούς και το Χρυσοχόου, υπερισχύει η άποψη των αρνητών κάθε συμφωνίας με την ΠΑΟ.62
Ο Βελουχιώτης θέτει θέμα να αποκηρυχθεί δημόσια ο Χρυσοχόου από την ΠΑΟ και να υποχρεωθεί να συλλάβει τους αξιωματικούς που συνεργάζονταν με τους Γερμανούς, ενώ ο Αρχ. Αργυρόπουλος αρνείται ακόμα και την περιορισμένη κάθαρση των αξιωματικών που ζητά και ο Woodhouse.63 Καθώς εντείνεται η προπαγάνδα της ΠΑΟ έναντι του ΕΑΜ ως εκπροσώπου της σλαβικής πολιτικής και εθνικού μειοδότη, 64 σε συνδυασμό με τις πληροφορίες ότι ο Αθ. Χρυσοχόου επικροτούσε ακόμα και τη χρήση βουλγαρικών δυνάμεων από τους Γερμανούς εναντίον του ΕΑΜ που είχε υποτίθεται παραδώσει τη Μακεδονία στο SNOF, δηλαδή τους σλαβομακεδόνες κομμουνιστές,65 στο ΕΑΜ αποφασίζεται η διάλυση της οργάνωσης. Να σημειωθεί ότι η ΠΑΟ είχε φτάσει μέχρι του σημείου να διακινεί ακόμα και στη Μέση Ανατολή χαλκευμένες κατηγορίες, που ακόμα και οι Βρετανοί θεωρούσαν ψευδείς, 66όπως η «Συμφωνία Πετριτσίου» μεταξύ υποτίθεται Βουλγάρων και ΚΚΕ υπέρ της δημιουργίας Σοβιετικής Δημοκρατίας στη Μακεδονία, 67 και μάλιστα με τη συνεργασία της ΕΣΣΔ. 68
Έτσι, χωρίς τη βρετανική πλαισίωση αφού όποιες εκθέσεις του Αργυρόπουλου στο Κάιρο αντιμετωπίζονται με καχυποψία 69 ως απόπειρα πλαστογραφίας για να εκβιαστεί η βρετανική συναίνεση70 και πάσχοντας και από ελλείψεις σε πολεμοφόδια.,71 αλλά και από ολιγοψυχία κάποιων αξιωματικών της (πχ. Στη Χαλκιδική)72 διαλύεται από τον ΕΛΑΣ. Ο Αρχ. Αργυρόπουλος δραπετεύει τελικά στη Μέση Ανατολή και παρά τις ικανότητες κάποιων αξιωματικών (Κ. Μήτσου, Αι. Τζαμαλούκας), οι περισσότερες οργανώσεις της ΠΑΟ προσφεύγουν στο Ζέρβα73 ή στις αρχές Κατοχής για να διασωθούν.74 Ο Μήτσου παραλίγο να προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ αν το ΕΑΜ υποχωρούσε στην απαίτηση του να προσχωρήσει και ο Τζαμαλούκας.75 Άλλα τμήματα της οργάνωσης προσχωρούν στις «Εθνικές Ομάδες» του Τσαούς Αντόν (Αν. Φωστηρίδης) ή συγκροτούν τα «Εθνικά Αποσπάσματα» υπό γερμανική διεύθυνση.76
Ο κύριος υπέρμαχος της προσχώρησης της ΠΑΟ στον ΕΛΑΣ Μουστεράκης, θα προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ, και θα γίνει στρατιωτικός διοικητής της 1ης μεραρχίας του ΕΛΑΣ στη Θεσσαλία.77 Το ίδιο το ΕΑΜ, όταν ιδρύεται η ΠΕΕΑ, ζητά από τους αξιωματικούς της ΠΑΟ (και όχι από το ΄πολιτικό στελεχιακό της δυναμικό που θεωρούνται πράκτορες), να προσχωρήσουν στον ΕΛΑΣ.78 Ένα τμήμα της ΠΑΟ επιμένει να διατηρείται εν ενεργεία, (το 19 Σύνταγμα υπό τον Σπ. Σπυρίδη), προσφέροντας υπηρεσίες στη Βέρμαχτ.79 Η οργάνωση πλήρως απονομιμοποιείται ενώ το ΕΑΜ ονομάζει πλέον όλους τους δοσίλογους «Παοτζήδες»80. Ο ΕΛΑΣ καταγράφει μια συνολική μετατροπή των δυνάμεων της ΠΑΟ σε Τάγματα Ασφαλείας, ιδίως στην περιοχή του Κιλκίς, όπως και στην περιοχή Κούκου με τους τουρκόφωνους, όπου εντάσσονται 1000 περίπου άτομα. Αντίστοιχοι ήταν και οι αριθμοί για τα 42 τουρκόφωνα χωριά της Κοζάνης που είχαν εξοπλιστεί από τους Γερμανούς.81 Είναι χαρακτηριστικό ότι τα υπολείμματα της οργάνωσης στέλνουν επιστολή στη Μέση Ανατολή ζητώντας ενίσχυση προκειμένου να είναι σε θέση στην επικείμενη απελευθέρωση να αντιμετωπίσουν το ΕΑΜ επιβάλλοντας την τάξη.82
Η «ΕΟΚ»
Στην Κρήτη δραστηριοποιούνταν η Εθνική Οργάνωση Κρητών, που στηρίχθηκε από τους Βρετανούς για να αντισταθμίσει την εξάπλωση του ΕΑΜ.83 Αν και βενιζελική, είχε κατορθώσει να εξασφαλίσει μια πολυσυλλεκτικότητα (ένας από τους πολιτικούς ηγέτες της οργάνωσης ήταν ο Εμ. Παπαδογιάννης ,φιλομοναρχικός) αλλά και σχέσεις συνεννόησης με το ΕΑΜ. Η οργάνωση, κατά πληροφορίες, είχε και 6000 μέλη σε Αθήνα -Πειραιά, που αποτελούνταν κυρίως από αξιωματικούς της Κρητικής Ταξιαρχίας που υποχρεώθηκαν να παραμείνουν στην Αθήνα. Διέθετε πολυμελή ΚΕ (18 μέλη). Επικεφαλής φέρονταν οι Εμ. Φουντουλάκης και ο συνταγματάρχης Λιναρδάκης.84
Επικεφαλής των ενόπλων τμημάτων στην Κρήτη ήταν ο Εμ. Μπαντουβάς, πλούσιος κτηματίας που εντάχθηκε στις αρχές του 1943 στην ΕΟΚ. Η οργάνωση δέχτηκε ένα ισχυρό πλήγμα το Φεβρουάριο του 1944 με τη σύλληψη ηγετικών της στελεχών (Μητσοτάκης, Νικολούδης, Βολουδάκης).85 Μετά από μια υπόθεση εκτέλεσης Γερμανών αιχμαλώτων, ο Μπαντουβάς κατέφυγε στη Μέση Ανατολή, όπου κρατήθηκε εκεί ως το φθινόπωρο του 1944. Ο αδερφός του και νέος προσωρινός αρχηγός της οργάνωσης ζήτησε σύμφωνα με τις αιτιάσεις άλλων αντιστασιακών οργανώσεων, κατάπαυση πυρός με τους Γερμ86ανούς.
Ο Α. Φωστερίδης (Τσαούς Αντόν)
Εκτός από τις καθεαυτό αντιστασιακές ομάδες, στη Μακεδονία δρούσαν και μια σειρά εθνοτικές, που συνήθως υποκινούνταν από τους Γερμανούς κατά του ΕΑΜ και ενίοτε παρουσιάζονταν ως αντιστασιακές. Γενικότερα στο τρίγωνο Κοζάνης, Γρεβενών Καστοριάς οι συνθήκες, όπως τις χαρακτήριζαν οι Βρετανοί ήταν χαώδεις και δείγμα της γερμανικής πολιτικής να ενθαρρύνονται οι ενδοελληνικές διαιρέσεις. Η περιοχή αυτή, δύσκολη «εθνολογικά» λόγω της συνύπαρξης Ελλήνων, τουρκόφωνων προσφύγων, βουλγαρόφωνων και Βλάχων, ήταν πλήρης προστριβών. Στην αρχή οι Γερμανοί και οι Ιταλοί προσπάθησαν να προσεταιριστούν τους Βλάχους, μετά τους βουλγαρόφωνους, στους οποίους και το ΕΑΜ είχε κάποια πρόσβαση λόγω των Βουλγάρων ανταρτών, ενώ τελευταία οι Γερμανοί πήραν με το μέρος τους τούς τουρκόφωνους Έλληνες. Μάλιστα, οποιαδήποτε εαμική ενέργεια εναντίον τους επέφερε εξαιρετικά βίαια αντίποινα από τις δυνάμεις κατοχής.87
Στην Ανατολική Μακεδονία, αρχηγός της σημαντικότερης εθνικιστικής ομάδας αυτού του χαρακτήρα ήταν ο Α. Φωστερίδης (Τσαούς Αντόν).Η λογική του ήταν ότι έπρεπε να εξασφαλίσει με κάθε μέσο την ελληνικότητα της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης, ακόμα και συνεργαζόμενος με τους Γερμανούς, αν αυτοί παρεμπόδιζαν την υλοποίηση των βουλγαρικών σχεδίων για αφελληνισμό της περιοχής. Πίστευε ότι οι Γερμανοί δεν ήταν το πραγματικό πρόβλημα καθώς η παρουσία τους στην περιοχή δεν θα ήταν μόνιμη αλλά οι Βούλγαροι και επομένως ήταν νόμιμο να προσφύγει και στους Γερμανούς εναντίον του ΕΑΜ που σκευωρούσε κατά της ελληνικότητας της περιοχής. Ο μόνος στην πραγματικότητα εχθρός ήταν ένας Ράντεφ ή Ροδόπουλος, Έλληνας στην καταγωγή αλλά Βούλγαρος υπήκοος που ως φανατικός κομμουνιστής απεργάζονταν μαζί με το ΕΑΜ τα σχέδια κατά της Μακεδονίας.
Στις 15 Φεβρουαρίου 1944 ο Φωστερίδης απευθύνθηκε στο Βρετανό σύνδεσμο στην περιοχή της Δράμας και του επέδωσε μήνυμα προς το Γεώργιο ότι 3500 άντρες ήταν έτοιμοι να πάρουν τα όπλα για την ελευθερία. Εκτός από την υπογραφή του Φωστερίδη είχε τις υπογραφές επτά άλλων διοικητών. Ζητούσε οπλισμό και ρουχισμό και διαβεβαίωναν την απόλυτη ευπιστία τους στους Βρετανούς.88
Στην ουσία οι δυνάμεις του ήταν αρχικά ομάδες ενόπλων που το ΕΑΜ τις θεωρούσε ληστοσυμμορίες και προσπάθησε να τις εντάξει στο ΕΑΜ. Όμως, στην περιοχή έφτασε ο ταγματάρχης Μίλλερ, ο οποίος ήρθε σε επαφή με τις ομάδες αυτές και τις έπεισε, με τη συνδρομή λιρών και εφοδίων να δρουν αυτοτελώς. Όταν την πρωτοχρονιά του 1943 το ΕΑΜ προσπάθησε να έρθει σε επαφή μαζί τους στο Τσαγ-Νταγ, μετά από πρόσκληση, με πυρά ομαδόν αλλά και πέλεκυ κτύπησαν όσους προσήλθαν στην εκδήλωση, σκοτώνοντας κατά το ΓΣ του ΕΛΑΣ 15 ανάμεσά τους και το στρατιωτικό αρχηγό τάγματος του ΕΛΑΣ. Λίγες μέρες αργότερα ο Τσαούς Αντόν κτύπησε άλλο τμήμα του ΕΛΑΣ στο Μποζ-Νταγ της Δράμας ενώ ο προσέγγιζε σημείο ρίψης εφοδίων. Ο αξιωματικός Άγις του ΕΛΑΣ εκτελέστηκε. Έτσι, ξεκίνησε η σύγκρουση του ΕΑΜ με τους Ποντίους.89 Ο Τσαού Αντόν σε εκθέσεις του ανέφερε ότι δεχόταν επιθέσεις από τον ΕΛΑΣ στις οποίες σκότωνε αρκετούς εαμικούς και κυρίευε τα όπλα τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι και οι Βρετανοί σύνδεσμοι αντιμετώπιζαν δυσκολίες να συνεννοηθούν με τον Τσαούς Αντόν, βορείως της Καβάλας, και του παρείχαν επιλεκτικά κάποια εφόδια ανάλογα με τη συμμόρφωση του ίδιου στις υποδείξεις τους.90
ΟΙ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΚΟΠΙΑΣ ΚΑΙ ΔΟΛΙΟΦΘΟΡΑΣ
Η δημιουργία οργανώσεων κατασκοπίας και δολιοφθοράς εξυπηρετούσε τη συμμαχική ανάγκη να δημιουργηθεί ένα δίκτυο τέτοιων οργανώσεων στην Ελλάδα ώστε να φυγαδευτούν στρατιώτες, ιδίως Βρετανοί, που είχαν εγκλωβιστεί στη χώρα κατά την εισβολή των Γερμανών αλλά κυρίως να εξασφαλιστούν οι πληροφορίες και να γίνουν τα κατάλληλα σαμποτάζ, προκειμένου να σταματήσει ο ανεφοδιασμός των Γερμανών στη Μέση Ανατολή διαμέσου του Πειραιά και της Κρήτης. Σταδιακά, οι οργανώσεις αυτές ανέλαβαν και το ρόλο να δημιουργήσουν τις κατάλληλες προϋποθέσεις ώστε να αναπτυχθούν ανταρτικές οργανώσεις και να διοχετευτούν στα Βουνά οι στρατιωτικοί σύνδεσμοι των συμμάχων στην Ελλάδα. Να σημειωθεί ότι ως συνέπεια της αδυναμίας να τεθούν προσεκτικά οι στόχοι και να εξασφαλιστεί ο κατάλληλος συντονισμός, αλλά και η έλλειψη εκπαίδευσης και η πολυαρχία, έθεταν πολλές φορές σε αδικαιολόγητο κίνδυνο τους εμπλεκόμενους σε αυτές τις οργανώσεις πράκτορες και πολίτες.91
Βάση των ομάδων αυτών ήταν οι τουλάχιστον 1500 υψηλόβαθμοι αξιωματικοί που είχαν κρατηθεί εκτός στρατεύματος με τον πόλεμο, για αυτό ακόμα και αυτές οι οργανώσεις αποτελούνταν ως επί το πλείστον από αντιπάλους της δικτατορίας Μεταξά που διέθεταν τη γνώση να δρουν υπό συνθήκες μυστικότητας. Κώδικες, ψευδώνυμα και έκδοση παράνομου υλικού μέσω παράνομου μηχανισμού που χρησιμοποιήθηκαν κατά του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, αξιοποιήθηκαν και κατά την περίοδο της Κατοχής.92Ήταν, επιπλέον, αγγλόφιλοι και ιδιαίτερα ικανοί αξιωματικοί.93
Οι οργανώσεις αυτές στρατολογούνταν από τη SOE, που ενεργοποιήθηκε κυρίως από τον Αύγουστο του 1941 και μετά, αξιοποιώντας λίστες που είχαν συνταχθεί ήδη από την εποχή της Ιταλικής εισβολής, κρυφά από το ελληνικό στρατιωτικό Επιτελείο, κυρίως από τους κόλπους ανώτερων Βενιζελικών αξιωματικών, (Ευ. Μπακιρτζής, Χ. Κουτσογιαννόπουλος) ή είχαν ως άξονα αναφοράς την ενεργοποίηση του Π. Κανελλόπουλου και τις διασυνδέσεις του. Διασυνδέσεις που τελικά έμειναν αναξιοποίητες, γιατί ο κατάλογος πιθανών συνδέσμων που έφερε μαζί του ο απεσταλμένος της εξόριστης κυβέρνησης Ι. Τσιγάντες έπεσε στα χέρια των Ιταλών, όπως συνέβη και μετά τη σύλληψη άλλου Βρετανού πράκτορά του στην Αντίπαρο.94
Άξονας των δραστηριοτήτων αυτών ήταν ο σταθμός επιχειρήσεων της SOE στη Σμύρνη που εξασφάλιζε συνεχή επικοινωνία με τις βρετανικές υπηρεσίες και στηριζόταν στην απόλυτη συνωμοτικότητα. Οι οργανώσεις αυτές δεν διέθεταν προγράμματα, διακηρύξεις και σύνθετους τίτλους, αν και δεν έλειψαν οι περιπτώσεις που ενεπλάκησαν στα πολιτικά πράγματα των οργανώσεων των Αθηνών. Δανείζονταν ονόματα από την ελληνική μυθολογία.( Προμηθέας, Απόλλων, Κόδρος, Ζευς) και κατ` αρχήν ο κύριος ρόλος τους ήταν να συγκεντρώνουν πληροφορίες κυρίως για την κίνηση των γερμανικών πλοίων στο Αιγαίο.95
Η πρώτη επιχείρηση συγκρότησης τέτοιων οργανώσεων έγινε στις 14 Νοεμβρίου 1941, όπου ένα υποβρύχιο έφερε στην Αντίπαρο μια ομάδα του ΜΙ9 με επικεφαλής τον J. Atkinson και το Χάρη Γραμματικάκη. Αυτοί προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια οδό διαφυγής στρατιωτών των συμμάχων, με τη βοήθεια του Αλ. Ζάννα που ήταν επικεφαλής του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, στην Αθήνα.96 Μέσω της οργάνωσης αυτής άμεσα 22 ξένοι και 5 Έλληνες φυγαδεύτηκαν από την Ελλάδα ενώ δημιουργήθηκε ένα δίκτυο πληροφοριών για τις κινήσεις των γερμανικών πλοίων στις Κυκλάδες.97 Μετά από ένα επιτυχημένο σαμποτάζ εναντίον δύο γερμανικών τάνκερς στη Μήλο, ο Atkinson στις αρχές του 1942 συνελήφθη, με λίστες των επαφών του με αποτέλεσμα να εξαρθρωθούν όλα τα δίκτυα που είχε συστήσει σε Αθήνα και Κυκλάδες. Αρκετοί πολιτικοί συνελήφθησαν ή αναγκάστηκαν, όπως ο Κανελλόπουλος, να κρυφτούν για να διαφύγουν τη σύλληψη.98
Ο «Οδυσσέας»
Καθοριστικό ρόλο στη συγκρότηση ομάδων κατασκοπίας και δολιοφθορών έπαιξε η συγκρότηση ενός δικτύου απευθείας πληροφοριών της SOE από την κατεχόμενη Ελλάδα. Επικεφαλής του δικτύου ήταν ένας πράκτορας της SOE, ο Γερ. Αλεξάτος με το κωδικό όνομα «Οδυσσέας». Ο Οδυσσέας έκανε ταξίδια στην κατεχόμενη Ελλάδα με εντολή του Pawson, του επικεφαλής της SOE στη Σμύρνη, και πληροφορούσε την υπηρεσία και τους σταθμούς της ΜΙ6 και ΜΙ9 στη τουρκική πόλη για τα τεκταινόμενα σε σχέση με τις οργανώσεις δολιοφθοράς. Παράλληλα, είχε ως βασικό ρόλο τον εξοπλισμό των οργανώσεων αυτών με υλικά, χρήματα, όπλα και ασυρμάτους. Ο Οδυσσέας απέκτησε πρόσβαση και στο ΕΑΜ και ήταν αρχικά ο βασικός σύνδεσμος SOE και ΕΑΜ, ένας σύνδεσμος ιδιαίτερα αποτελεσματικός αφού ο ίδιος ήταν υποστηρικτής του ΕΑΜ και των δημοκρατικών οργανώσεων.99
Ο «Προμηθέας»
Η ιστορία του ξεκινά ήδη από τις πρώτες μέρες μετά την αποχώρηση των βρετανικών δυνάμεων από την Ελλάδα το 1941, μέσω ενός ασυρμάτου που είχε παραδοθεί στο συνταγματάρχη Ευρ. Μπακιρτζή, δημοκρατικό αξιωματικό, που από το 1935 είχε συγκρουστεί με το θρόνο και καταδικαστεί ερήμην σε θάνατο. Είχε τα ψευδώνυμα «333» και «Προμηθέας». Ωστόσο, μετά την υπόθεση Atkinson, πιεζόμενες από τους Γερμανούς αναγκάστηκε να δραπετεύσει από την Αθήνα και εμπιστεύθηκε τον ασύρματο στο νεαρό αξιωματικό του ναυτικού Χ. Κουτσογιαννόπουλο.100
Αυτός έγινε γνωστός με το όνομα «Προμηθέας 2», συγκροτώντας μια οργάνωση από αντιμοναρχικούς (ηγέτες της οργάνωσης ήταν και οι Μπαρδόπουλος και Ντεγιάννης) που προέβαιναν σε ενέργειες δολιοφθοράς κατά γερμανικών αυτοκινητοπομπών και πλοίων στο Αιγαίο. Η οργάνωση προέβη σε δολιοφθορές εναντίον 4 τάνκερς και τριών φορτηγών πλοίων με πυρομαχικά και εξασφάλισε τη διείσδυση των πρώτων Βρετανών αλεξιπτωτιστών στην Ελλάδα, τον Οκτώβριο του 1942. Παράλληλα, επιφορτίστηκε με τη δημιουργία των κατάλληλων επαφών, προκειμένου να συγκροτηθούν αντιστασιακές οργανώσεις. Στις 4 Μαίου 1942, η SOE ζήτησε τον αποκλεισμό της διώρυγας της Κορίνθου και τη βύθιση εχθρικών πλοίων, σε μια περίοδο κρίσιμη για το μέλλον του πολέμου στο βαθμό που οι γερμανικές δυνάμεις κινούνταν προς την Αίγυπτο και οι Βρετανοί υποχωρούσαν. Παρά τις δυσκολίες, λόγω παλαιότητας των εκρηκτικών μηχανισμών, η ομάδα κατάφερε να βυθίσει ένα ιταλικό μεταγωγικό, να προκαλέσει ζημιές σε ένα γερμανικό πετρελαιοφόρο και ένα μεταγωγικό, ενώ το σχέδιο για ανατίναξη της γέφυρας της Κορίνθου απέτυχε, όπως και περιορισμένη ήταν και η επιτυχία του εγχειρήματος δολιοφθοράς στη σιδηροδρομική γραμμή Αθήνας-Θεσσαλονίκης. Οι Ιταλοί ανακάλυψαν την αποθήκη που ο Προμηθέας έκρυβε τα εκρηκτικά και οι επιχειρήσεις σταμάτησαν μέχρι τα τέλη του 1942.101
Το Φεβρουάριο του 1943 ο Κουτσογιαννόπουλος συνελήφθη και κλείστηκε στις φυλακές Αβέρωφ. Με χρήματα που διέθεσαν οι Βρετανοί και τις ενέργειες του Ι. Πελτέκη αρχηγού της οργάνωσης «Απόλλων»,102 ο Κουτσογιαννόπουλος αποφυλακίστηκε αλλά η οργάνωση είχε πλέον διαλυθεί. 103
Η οργάνωση της Λέλας Καραγιάννη
Με αφορμή την προσπάθειά της να βοηθήσει έναν πληγωμένο Αυστραλό στρατιώτη, στις 10 Μαίου 1941, η Λ. Καραγιάννη εντόπισε μέσω αυτού και άλλους και συγκρότησε ένα δίκτυο σπιτιών για να κρυφτούν.104 Σε λίγο το δίκτυό της ήταν υπεύθυνο για 150 ξένους στρατιώτες και η ίδια αγόρασε μια μικρή βάρκα και έστειλε την πρώτη ομάδα στην Αλεξάνδρεια. Η Καραγιάννη που είχε στρατολογήσει δεκάδες πολίτες εξοπλίστηκε με ασύρματο, όπλα και λίρες και ονόμασε την ομάδα της «Μπουμπουλίνα».105 Τον Οκτώβριο του 1941 συνελήφθη και μετά από επτάμηνη κράτηση απελευθερώθηκε. Δημιούργησε ένα δίκτυο κατασκοπίας, αξιοποιώντας και αντιναζιστές Γερμανούς, εξασφαλίζοντας λίστες συνεργατών των αρχών κατοχής που κατέδιδαν όσους επιχειρούσαν να φύγουν στη μέση Ανατολή.106 Επίσης απέκτησε σημαντικές πληροφορίες για την κίνηση των γερμανικών πλοίων ιδίως στο λιμάνι της Σαλαμίνας107 καθώς και σχεδιαγράμματα των αεροδρομίων που χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί.108
Το καλοκαίρι του 1943 η Καραγιάννη ήρθε σε επαφή με το Β. Δερτιλή, διοικητή των Ταγμάτων Ασφαλείας, προκειμένου να πείσει το Δερτιλή να στρέψει τα Τάγματα κατά των Γερμανών, αν οι σύμμαχοι αποβιβάζονταν στην Ελλάδα. Οι Γερμανοί κατόρθωσαν να εντοπίσουν τις επικοινωνίες της Καραγιάννη και μέσω συλλήψεων μελών της οργάνωσης «Απόλλων» που διαβίβαζε τα μηνύματα στη Μέση Ανατολή, οι Γερμανοί τελικά συνέλαβαν την Καραγιάννη, στις 11 Ιουλίου 1944. Στις 7 Σεπτεμβρίου 1944 εκτελέστηκε μαζί με 65 άλλους Έλληνες και 5 γυναίκες.
Η Οργάνωση Μίδας-Τσιγάντες
Η ελληνική κυβέρνηση του Καίρου έκανε και αυτή προσπάθειες να αποκτήσει πρόσβαση σε αντιστασιακές κινήσεις στην Ελλάδα. Έτσι, κατόρθωσε μέσω του ΜΙ6, να αποκτήσει επαφή με μια ομάδα αξιωματικών που έγινε γνωστή ως η Επιτροπή των 6 Συνταγματαρχών, χωρίς, όμως, ιδιαίτερη επιτυχία..109 Όταν ο Κανελλόπουλος ενημερώθηκε από τη SOE ότι σχεδίαζε να οργανώσει ομάδα για να καταστρέψει τη Διώρυγα της Κορίνθου και ζήτησε έναν Έλληνα αξιωματικό, πρότεινε να αποσταλεί ο Τσιγάντες,110 ένας αξιωματικός καριέρας με σπουδές στη Γαλλική Ακαδημία Πολέμου.111 Ο Τιγάντες επιφορτίστηκε με ευρύτερο σχέδιο να συντονίσει την αντίσταση στο όνομα της κυβέρνησης του Καίρου με άξονα τους 6 Συνταγματάρχες, τη δολιοφθορά στον Ισθμό της Κορίνθου, τη συγκέντρωση και διαβίβαση πληροφοριών.
Ο Τσιγάντες, του οποίου η καριέρα είχε διακοπεί από τη συμμετοχή του στο δημοκρατικό κίνημα του 1935 και θεωρούνταν δημοκρατικός, επιφορτίστηκε και με την ίδρυση ενός συντονιστικού Συμβουλίου, το οποίο θα κατεύθυνε τον αντιστασιακό αγώνα στην Ελλάδα. Η ομάδα που συγκροτήθηκε είχε υπαρχηγούς το λοχαγό Π. Ρογκάκο και το Δ. Γυφτόπουλο και με άλλα 9 άτομα και αξιωματικούς πήρε την κωδική ονομασία Μίδας 614 πιθανόν επειδή μετέφερε ένα μεγάλο ποσό σε λίρες.
Ένα τμήμα της ομάδας θα αναλάμβανε τη δολιοφθορά στον ισθμό της Κορίνθου, την επιχείρηση Thurgoland, ένα άλλο τη καταστροφή της γέφυρας της Καρυάς στη Λαμία και το τρίτο τον εξοπλισμό οργανώσεων στην Πελοπόννησο. Ο ίδιος ο Τσιγάντες αποφασίστηκε να πάει στην Αθήνα για να συντονίσει τις αντιστασιακές οργανώσεις και ομάδες σαμποτέρ112. Την 1 Αυγούστου 1942 έφτασαν στη Μάνη ενώ η προσπάθεια να έρθουν σε επαφή με οργανώσεις στην Πελοπόννησο έδειξε ότι τέτοιες οργανώσεις δεν υπήρχαν. Στις 12 Αυγούστου 1942 ο Τσιγάντες χώρισε την ομάδα του σε 2 τμήματα ,έφτασαν με βάρκες στον Πειραιά και κατέφυγαν σε φιλικά σπίτια. Οι Ιταλοί, ωστόσο, εντόπισαν τα εκρηκτικά και τον ασύρματο που ο Τσιγάντες έκρυψε πριν μπει στην Αθήνα.
Ο Τσιγάντες έδωσε προτεραιότητα στη συγκρότηση ένοπλου αντιστασιακού κινήματος και την ίδρυση Συντονιστικού Συμβουλίου. Αυτός και οι συνεργάτες του έρχονται σε αλλεπάλληλες επαφές με δεκάδες πολιτικές προσωπικότητες στην Αθήνα,113 τα Σώματα Ασφαλείας και τον αρχηγό της Αστυνομίας Α. Εβερτ, το μητροπολίτη Καρυστίας Παντελεήμονα και τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό114 Προσπαθεί δε να συγκροτήσει ένα πολιτικό Συμβούλιο με επικεφαλής τον αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πολιτικούς όλων των αποχρώσεων, (Παπανδρέου, Στεφανόπουλο, Σβώλο, Θ. Μανέτα). Το σχέδιο ήταν ο Ψαρρός να αναλάβει τη Ρούμελη, ο Σαράφης τη Θεσσαλία, και ο ίδιος τη Μακεδονία.115
Χωρίς να τηρεί βασικούς όρους συνωμοτικότητας116 και ενώ στις επαφές με τους πολιτικούς καυχάται ότι διέσπασε το ΕΑΜ, – ακόμη και το Κάιρο διαμαρτύρεται ότι παραβίαζε συστηματικά τις εντολές του- 117 αντιμετωπίζεται με δυσπιστία από τους συνομιλητές του. 118 Στην πρώτη συνεδρίαση του Εθνικού Συμβουλίου, που επαίρεται ότι ίδρυσε, στις 15 Ιανουαρίου 1943, και με δική του ευθύνη119 αποκαλύπτεται από τους Ιταλούς και σκοτώνεται, αφού κατορθώνει και καίει το ιδιωτικό του αρχείο.120 Ο Δ. Γυφτόπουλος ένας εκ των υπευθύνων για την ανατίναξη (ο άλλος ήταν ο Β. Ζακυνθινός) ενώ ήταν έτοιμος να τοποθετήσει τους μηχανισμούς ανακλήθηκε από τον Τσιγάντε και το Ναυαρχείο Μέσης Ανατολής σε αναμονή αποτελεσματικότερων εκρηκτικών. Μια δεύτερη ομάδα η Locksmith στις 17 Ιανουαρίου έφτασε στην Ελλάδα αποτελούμενη από Βρετανούς με σκοπό να βάλει νάρκες σε διερχόμενα πλοία από τον Ισθμό. Ο θάνατος του Τσιγάντε ανέβαλε την επιχείρηση, η οποία και τελικά απέτυχε.121
Η ομάδα Λεβίδη-Ρηγόπουλου
Ο Α. Λεβίδης ήταν ένας βενιζελικός αξιωματικός του ναυτικού που είχε εκδιωχθεί από το σώμα στα 1932. Αυτός οργάνωσε ένα δίκτυο διαφυγής Βρετανών αξιωματικών και στρατιωτών που είχαν εγκλωβιστεί στην Ελλάδα. Η οργάνωση ονομάστηκε «Μαλέας». Τον Οκτώβριο του 1941 ήρθε σε επαφή με το Κάιρο, αλλά και την ελληνική κυβέρνηση αλλά δεν εξασφάλισε κάποια συγκεκριμένη βοήθεια. Τελικά μέσω του ταγματάρχη Fr. Macaskie ήρθε σε επαφή με μια ομάδα με επικεφαλής τον Επ. Τσέλλο, ένα στενό συνεργάτη του Π. Κανελλόπουλου, πρώην υπουργού, και τον Κουντουριώτη.122 Όμως, ο Macaskie τελικά συνελήφθη, όπως και ο Κουντουριώτης, ενώ οι Τσέλλος αναγκάστηκε να φύγει στη Μέση Ανατολή. (η οργάνωση που είχε συστήσει συνέχιζε να δρα ως «Όμηρος» μέχρι το τέλος της απελευθέρωσης. Τελικά ο Λεβίδης εξασφάλισε κάποιες λίρες και αγόρασε μια βάρκα με μηχανή για να διοχετεύει Βρετανούς στη Σμύρνη. Τον Ιανουάριο του 1943 ο Λεβίδης έφυγε στη Σμύρνη και μετά στο Κάιρο και έγινε σύνδεσμος μεταξύ της ελληνικής κυβέρνησης και των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών.123
Πληροφορίες για κινήσεις πλοίων στον Πειραιά έστελνε και η ομάδα του Ρήγα Ρηγόπουλου. Συνδέθηκε με τον Πιερρίκο της ΠΕΑΝ, μέσω του οποίου επικοινωνούσε με το Κάιρο και την άνοιξη του 1942 μέσω του Ν. Παλιατσέα. Με τη βοήθεια του SOE έφτιαξε την ομάδα «Υπηρεσία 5-165». Η ομάδα έστελνε συνεχείς πληροφορίες για την κίνηση πλοίων στο λιμάνι του Πειραιά και στα υπόλοιπα λιμάνια της χώρας ενώ προέβη σε αλλεπάλληλες δολιοφθορές.124 Παρά τα αυστηρά μέτρα προστασίας η οργάνωση άρχισε να εξαρθρώνεται την άνοιξη του 1943 και τον Ιούλιο του 1943 ο Ρηγόπουλος πέρασε στη Σμύρνη και από κει στη Μέση Ανατολή.125
Η οργάνωση «Κόδρος»
Ιδρύθηκε από τον Π. Λυκουρέζο, έναν πρώην αξιωματικό του ναυτικού και αργότερα εφοπλιστή, με φιλομοναρχικές καταβολές που έστελνε πληροφορίες στους σταθμούς του ΜΙ6 στην Κωνσταντινούπολη και το Κάιρο. 126 Η οργάνωση στρατολόγησε αρκετούς πρώην αξιωματικούς και χωρίστηκε σε 4 τμήματα, το καθένα από τα οποία δραστηριοποιούνταν στους τομείς συγκέντρωσης και διαβίβασης πολιτικών και στρατιωτικών πληροφοριών και οργάνωσης δικτύου «ασφαλών σπιτιών» για τα υλικά της οργάνωσης. Η οργάνωση έδρασε κυρίως από τις αρχές του 1943 ως τον Οκτώβριο του 1944. Ο σταθμός της ομάδας ήταν στην ίδια τη Πλατεία Συντάγματος και τον χειριζόταν η Ειρ. Καλιγά. 127Σημαντική στιγμή της οργάνωσης ήταν όταν έστειλε στις 6 Οκτωβρίου 1943 πληροφορίες ότι μια γερμανική νηοπομπή κατευθυνόταν από τον Πειραιά στη Λέρο που είχε ανακαταληφθεί από τους Βρετανούς, γεγονός που επέτρεψε την καταβύθιση κάποιων από τα πλοία της νηοπομπής αυτής.128
Η ομάδα «Απόλλων»
Το σημαντικότερο δίκτυο κατασκοπίας σε συνεργασία με το SOE, την υπηρεσία Ειδικών Επιχειρήσεων του Λονδίνου,129 ήταν η οργάνωση του Ι. Πελτέκη «Απόλλων», (το κωδικό της όνομα στους ασυρμάτους ήταν Υβόννη.) Ο Ι. Πελτέκης, που έγινε αργότερα πολιτική φυσιογνωμία της Κεντροαριστεράς, ήταν αξιωματικός στο Αλβανικό Μέτωπο και επί Κατοχής είχε στρατολογηθεί από την οργάνωση Προμηθέας ΙΙ με αποστολή τη διενέργεια κατασκοπίας και σαμποτάζ. Από τον Ιανουάριο του 1943 δρούσε ως σύνδεσμος μεταξύ του Woodhouse στο βουνό και της οργάνωσης Προμηθέας ΙΙ. Επιπλέον, ο Πελτέκης λειτουργούσε και ως άτυπος σύνδεσμος μεταξύ του Προμηθέα ΙΙ και της ΚΕ του ΕΑΜ.130 Παράλληλα, ήταν μέλος και της οργάνωσης Εθνική Δράσις, από την οποία αποχώρησε με το κεντροαριστερό της τμήμα.
Επειδή οι Γερμανοί κατόρθωσαν να εντοπίσουν την οργάνωση, ο Πελτέκης αναγκάστηκε να διαφύγει στο Κάιρο, τον Αύγουστο του 1943. Εκεί στρατολογήθηκε από τη SOE και ως Βρετανός πράκτορας και επιφορτίστηκε να επιστρέψει στην Ελλάδα για να συστήσει ένα δίκτυο πρακτόρων και να διασώσει τον Προμηθέα ΙΙ που είχε συλληφθεί από τους Βρετανούς. Όταν έφτασε στον Πειραιά μέσω Εύβοιας, το Φεβρουάριο του 1943 κατόρθωσε να πλαστογραφήσει ένα αποφυλακιστήριο και να απελευθερώσει τον Προμηθέα και να τον φυγαδεύσει στη Μέση Ανατολή.
Μέσα σε δύο μήνες ο Πελτέκης έφτιαξε μια οργάνωση, μαζί με τους Γ. Παππά και Σ. Δούκα, που αριθμούσε περίπου 800 πράκτορες και προκάλεσε κατάπληξη ακόμα και στη Μέση Ανατολή για την αποτελεσματικότητάτης.131 Αποτελούνταν από έξι τμήματα με αρμοδιότητες τα σαμποτάζ, την υποστήριξη του παράνομου τύπου, την κατασκοπία, τις επαφές με τους Βρετανούς. Η οργάνωση είχε προβεί σε διάστημα 14 μηνών, από φθινόπωρο του 1943 έως το τέλος του πολέμου, σε δεκάδες ενέργειες δολιοφθοράς, βύθισε ή προξένησε ζημιές σε 26 μεγάλα πλοία και 30 μικρότερα, κατέστρεψε 27 τρένα που μετέφεραν πολεμοφόδια και πετρέλαιο και έστελνε ακριβείς πληροφορίες για τη κίνηση του γερμανικού στόλου στο Αιγαίο αλλά και πληροφορίες για νέα όπλα που επρόκειτο να χρησιμοποιήσουν οι Γερμανοί.
Ωστόσο, λόγω νέου εντοπισμού από τις αρχές Κατοχής, η οργάνωση διαβρώθηκε από τις γερμανικές μυστικές υπηρεσίες και κάποια μέλη συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν132, τη ίδια στιγμή που ο Πελτέκης βρισκόταν στο Κάιρο και αντιμετώπιζε κατηγορίες από τους Βρετανούς για μεροληπτική στάση υπέρ του ΕΑΜ. Στην πραγματικότητα, το καλοκαίρι του 1944, ο Πελτέκης έπεσε θύμα της πρόθεσης του Foreign Office να εκκαθαρίσει τις οργανώσεις που δρούσαν υπό την σκέπη του SOE και δεν ήταν προσηλωμένες στη βρετανική πολιτική. Με βάση φήμες που έφτασαν στο Κάιρο μέσω μελών της ελληνικής κυβέρνησης ότι ο Πελτέκης χρησιμοποιούσε χρήματα του SOE για να ενισχύει το ΕΑΜ και πληροφορίες της βρετανικής πρεσβείας στο Καίρο ότι 5000 λίρες είχαν καταλήξει στο ΕΑΜ μέσω του «Απόλλων», ο Τσώρτσιλ διέταξε να ανακληθεί ο Πελτέκης στο Κάιρο και να ελεγχθεί. Στάλθηκε σε βρετανικό στρατοδικείο στην Αίγυπτο, πέρασε τακτική ανάκριση και απαλλάχθηκε. Ωστόσο, εξαιτίας και της απουσίας του Πελτέκη από την Ελλάδα, η οργάνωση σχεδόν διαλύθηκε Οι Γερμανοί μέχρι το Σεπτέμβριο του 1944 είχαν κατορθώσει να συλλάβουν 71 μέλη της οργάνωσης (εκ των οποίων 55 εκτελέστηκαν).133. Παρόλα τα προβλήματα, η οργάνωση με τα εναπομείναντα στελέχη της συνέχισε τη δράση της, ιδίως κατά το διάστημα που γίνονταν δολιοφθορές εναντίον των αποχωρούντων Γερμανών. Κατέστρεψε αποθήκες εκρηκτικών, που προορίζονταν για καταστροφές στην Αθήνα και τον Πειραιά κατά τη γερμανική υποχώρηση, έστειλε στο Κάιρο πληροφορίες για προσφερόμενα μέρη αποβίβασης συμμαχικών δυνάμεων. Τιμήθηκε τελικά με το βραβείο διακεκριμένων υπηρεσιών και έγινε υπουργός Εμπορικής Ναυτιλίας στην κυβέρνηση Σοφούλη στα 1945-46.134
1 Αι Πατριωτικαί Εθνικόφρονες Οργανώσεις, Έκθεσις Εθνικής Δράσις, Αύγουστος 1943, ΓΑ/Ε-17(13), Αρχείο Τσουδερού, Γ1, ο.π σ. 162-168
2 Φ. Γρηγοριάδης, ο.π.τομ. 5, σ. 256 κε
3 FO 371/37205, R 9254 Pearson προς Howard, 18 Σεπτεμβρίου 1943.
4 Γράμμα του Δ. Λαμπράκη προς Γ. Εξηντάρη, 1 Οκτωβρίου 1943, ΓΑ/Ε-16, Αρχείο Τσουδερού, τομ. Γ1, ο.π σ. 496.
5 Αρκετοί αξιωματικοί του ΕΣ αλλά και οι Βρετανοί αντιδρούν σφόδρα στις κινήσεις αυτές. FO 371/37205, R 9254, Pearson προς Howard, 18 Σεπτεμβρίου 1943.
6 Αναδημ. Από Ελληνική Σάλπιγγα, Ελεύθερη Ελλάδα, 10 Σεπτεμβρίου 1943.
7 Φ. Γρηγοριάδης, ο.π.τομ. 5, σ. 264.
8 Παρά τις περί του αντιθέτου μεταγενέστερες απόψεις μελών του ΕΣ για το Χ. Φλάισερ δεν υπάρχει αμφιβολία για τη σχέση αυτή, Στέμμα και Σβάστικα, τομ. Β, ο.π σ. 107-110
9 FO 371/37205, R 9529, Μνημόνιο SOE, Relations Between EOA και ΕΑΜ, 25 Σεπτεμβρίου 1943
10 FO 371/37206, R 10155, Weekly Situation Report, for Week ending 5 Οκτωβρίου 1943
11 Παρ. Παπαθανασίου ο.π. τομ. Α, 140 κε.
12 FO 371/37206, R 10155, Weekly Situation Report, for Week ending 5 Οκτωβρίου 1943.
13 Κανελλόπουλος, Τα Χρόνια του Μεγάλου Πολέμου, Αθήνα 1964, σ. 98.
14 Κατά τον ιδρυτή της Παρ. Παπαθανασίου, ήταν τα 9/10 των μονίμων αξιωματικών σε Μακεδονία-Θράκη, Παρ. Παπαθανασίου, ο.π. τομ. Α, σ. 29.
15 Ο.π. σ. 21.
16 Πρακτικό Ιδρύσεως στο Παρ. Παπαθανασίου, ο.π. σ. 21.
17 FO 371/37205, 8725, Pearson προς Dixon, 6 Σεπτεμβρίου 1943.
18 Παρ. Παπαθανασίου, τομ. Α, ο.π. σ. 91.
19 Ο Χρυσοχόου προωθούσε τους Γερμανούς ως υπερασπιστές του αφελληνισμού της Μακεδονίας, διατηρούσε σχέσεις με τη Μέση Ανατολή, αρνείται ένοπλες ενέργειες κατά των αρχών κατοχής, φανατικός αντικομμουνιστής. Βλ. και Χ. Φλαίσερ ο.π τομ. Β, σ. 116.
20 FO 371/37205, 8725, Pearson προς Dixon, 6 Σεπτεμβρίου 1943.
21 Π. Παπαθανασίου, ο.π τομ. Α, σ. 35-46.
22 FO 371/37205, 8725, Pearson προς Dixon, 6 Σεπτεμβρίου 1943.
23 FO 371/43675, R 937, Leeper to Eden, 8 Ιανουαρίου 1944, Report of G. Goulgoutzis, 18 Δεκεμβρίου 1944.
24 Θ. Μητσόπουλος, Το 30 Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, ο.π. σ. 27 και 43. Σ. Πρωτόπαππας-Κικίτσας, η Χ Μεραρχία του ΕΛΑΣ, ο.π.σ. 120.
25 Να σημειωθεί ότι τον Ιούνιο του 1943 25 δυσαρεστημένοι από την αντιστασιακή απραξία αξιωματικοί της ΠΑΟ αυτομόλησαν στον ΕΛΑΣ. FO 371/37204, R 213, Hammond to FO, 28 Ιουλίου 1943.
26 Θ. Μητσόπουλος, ο.π. σ. 43.
27 Βλ. και Έκθεσις Κ. Τσακάρα, Α. Δασκαλάκη, Ιστορία της Ελληνικής Χωροφυλακής, τομ. Α, ο.π. σ. 315-317
28 Πρωτόκολλο Συνεργασίας ΠΑΟ και ΕΛΑΣ, 22 Απριλίου 1944, στο Φ Γρηγοριάδης, τομ. 6, ο.π σ. 825.
29 Απόφασις ΥΒΕ-ΠΑΟ, Γρ. Επιχειρήσεων, αρ. πρ. 233 Φεβρουαρίου 1943 στο Παρ. Παπαθανασίου, ο.π. σ.123-125.
30 Τις πληροφορίες διακινούσαν και Φιλελεύθεροι πολιτευτές, όπως ο Γ. Μόδης στη Θεσσαλονίκη. Επίσης, Αθήναι 9 Απριλίου 1943, Γραφείο Μελετών ΠΑΟ, Συνάντηση ΠΑΟ και ΕΑΜ, Παρ. Παπαθανασίου, ο.π. σ. 130 και 140-143.
31 FO 371/37205, 8725, Pearson προς Dixon, 6 Σεπτεμβρίου 1943.
32 Παρ. Παπαθανασίου, οπ. σ. 118κε.
33 C. Woodhouse, Το Μήλον της Έριδος, ο.π σ. 146.
34 Το Κείμενο Απόφασης στο Φ. Γρηγοριάδης, τομ. 6, ο.π σ. 817.
35 Ο.π σ. 818 και Θ. Μπάρμπας (ταγματάρχης Πεζικού της ΠΑΟ), προς Τσουδερό, Κάιρο 20 Οκτωβρίου 1943, ΓΑ/Ε-24 (9), Αρχείο Τσουδερού, τομ. Γ1, ο.π σ. 524-528.
36 Αρχείο ΚΚΕ, κουτί 493, φ 30/1/43, ΕΛΑΣ, Γ. Σ, Επιτ. Γραφ ΙΙ, αρ. 156 Προς ΙΧ Μεραρχία, 17 Αυγούστου 1943
37 FO 371/37206, R 10155, Weekly Situation Report, for Week ending 5 Οκτωβρίου 1943.
38 N. G. Hammond, Δυτική Μακεδονία, ο.π. σ. 24.
39 Ο λοχαγός Ν.Hammond τηλεγράφησε στο Κάιρο ότι ανεξάρτητα από την ποιότητα των εθνικιστικών οργανώσεων, μόνο αυτές θα μπορούσαν να αποτρέψουν την κυριαρχία του ΕΑΜ στην περιοχή. FO 37204, R 7213, Ν Hammond, προς SOE, 20 Ιουλίου 1943.
40 Αθ. Φροντιστής, ΠΑΟ-Ιστορία και Προσφορά στην Εθνική Αντίσταση, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 187.
41 Επιστολές Στ. Μυτιληνάκη λοχαγού της ΠΑΟ προς Κυρ. Παπαδόπουλο και Κυρ. Παπαδόπολου προς Μυτιληνάκη, 31 Ιουλίου και 1η Αυγούστου 1943 αντίστοιχα, στο Παρ. Παπαθανασίου, ο.π τομ. 1, σ. 347-348.
42 C. Woodhouse, Το Μήλον της Έριδος, ο.π σ.151.
43 Φ. Γρηγοριάδης, Αντάρτικο, τομ. 3, σ. 4κε
44 Παρ. Παθανασίου, τομ. Α, ο.π. σ 176.
45 ΠΑΟ Ε.Σ, Στρατηγείον, Γραφείον ΙΙΙ, 20 Αυγούστου 1943, Παπαθανασίου, τομ. Α, σ. 367.
46 Ο.π. σ. 226-233.
47 FO 371/37206, R 10454, Periodical Intelligence Summary 1, 13 Οκτωβρίου 1943
48 C. Woodhouse, Το Μήλον της Έριδος, ο.π σ. 249.
49 FO 371/37205, 8725, Pearson προς Dixon, 6 Σεπτεμβρίου 1943.
50 FO 371/43675, R 937, Leeper to Eden, 8 Ιανουαρίου 1944, Σχόλια D. F Howard.
51 C. Woodhouse, Το Μήλον της Έριδος, ο.π σ. 146.και Μ. Βαφειάδης, Απομνημονεύματα, Αθήνα 1985, τομ. 2, σ. 99.
52 Όπως σημείωνε το ΕΑΜ για να «ικανοποιήσουν το αδιάλλακτο μίσος κατά του ΕΑΜ έφτασαν μέχρι του σημείου να υπερασπιστούν στην πράξη τους Βούλγαρους φασίστες», Λαϊκή Φωνή, Θεσσαλονίκη 15 Αυγούστου 1943, στο Συμπληρωματικαί Εκθέσεις επί της Εσωτερικής Καταστάσεως, Γεγονότα από 15 Αυγούστου-5 Σεπτεμβρίου 1943, Ακρίτας ΙΙ, Σμύρνη 25 Σεπτεμβρίου 1943, ΓΑ, Αρχείου Τσουδερού, ο.π. τομ. Γ1, σ. 454-458.
53 Σκοποί της ΠΑΟ, Παρ. Παπαθανασίου, τομ. Α, ο.π σ. 34.
54 Βλ και Χ. Φλάισερ, τομ. Β, οπ. σ.126. Ο Αρχ. Αργυρόπουλου, ο.π σ. 483 κε. Ο Π. Παπαθανασίου υποστηρίζει ότι τα πυρά που δέχθηκαν Βρετανοί και ΕΛΑΣ κατά την απόπειρα ανατίναξης ης γέφυρας δεν προερχόταν από την ΠΑΟ αλλά από περίπολο Χωροφυλάκων, Παρ. Παπαθανασίου, τομ. Β, σ. 527.
55 Στ. Σαράφης, οπ. σ. 183.
56 ΠΑΟ, Στρατηγείον, ΙΙΙ Γραφείον αρ. 50 Γενική Διαταγή, 28 Αυγούστου 1943, στο Παρ. Παπαθανασίου, ο.π. τομ. 2, σ. 375-376.
57 Συμπληρωματικαί Εκθέσεις επί της Εσωτερικής Καταστάσεως, Γεγονότα από 15 Αυγούστου-5 Σεπτεμβρίου 1943, Ακρίτας ΙΙ, Σμύρνη 25 Σεπτεμβρίου 1943, ΓΑ/Ε-17(16), Αρχείου Τσουδερού, ο.π. τομ. Γ1, σ. 450-451.
58 FO 371/43675, R 937, Leeper to Eden, 8 Ιανουαρίου 1944, Report of Activities από Δ. Σαρρή.
59 N. G. Hammond, ο.π. σ. 36.
60 Στην πραγματικότητα οι Γερμανοί την αγνοούν ως αντιστασιακή οργάνωση, Χ. Φλάισερ, Επαφές Γερμανών και Ελληνικής Αντίστασης στο Η Ελλάδα στη Δεκαετία 1940-1950, ο.π σ. 96.
61 Σ. Σαράφης, οπ. σ. 159-160, Μ. Βαφειάδης, τομ. Β, ο.π. σ. 104, Γ. Κικίτσας, ο.π 208-212,.
62 Έκθεσις Κ. Μήτσου, στο Α. Δασκαλάκη, Ιστορία της Ελληνικής Χωροφυλακής, ο.π. σ. 3ο4-305.
63 FO 371/37206, R 10155, και 37207, R 11673.
64 Προκήρυξη της ΠΑΟ, 14 Αυγούστου 1943, Φ. Γρηγοριάδης, ο.π.τομ. 3, σ. 7.
65 FO 371/43687, 7867, Periodical Intelligence Summary, 21, 6 Μαίου 1944.
66 FO 371/43675, R 937.
67 Μ. Λυμπεράτος, ΚΚΕ και Σλαβομακεδοονική Μειονότητα στην Κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία, Μνήμων, τευχ. 20, σ. 67-108.
68 Χρ. Νάλτσας, Το Μακεδονικό Ζήτημα και η Σοβιετική Πολιτική Θεσσαλονίκη 1954, σ. 358 κε.
69 FO 371/37207, R 11671, και FO 371/43675, R 937.
70 Hammond, Δυτική Μακεδονία, ο.π σ. 191.
71 Οι Βρετανοί αρνήθηκαν για τεχνικούς λόγους να εφοδιάσουν με πυρομαχικά τις ομάδες, Έκθεσις Κ. Μήτσου, στο Α. Δασκαλάκη, Ιστορία της Ελληνικής Χωροφυλακής, τομ. Α, ο.π. σ. 319
72 Παρ. Παπαθανασίου, τομ. Β, ο.π σ. 553 κε.
73 Έκθεσις ταγνατάρχου Τσαμαλούκα Αία, Α. Δασκαλάκη, Ιστορία της Ελληνικής Χωροφυλακής, ο.π. σ. 319-320.
74 Γεγονός που για αρκετούς επιβεβαιώνει τις υποψίες για υπόγεια συνεργασία μεταξύ ΠΑΟ και Γερμανών, Θ. Μητρόπουλος, Στα Μακεδονικά Βουνά, ο.π, σ. 43
75 Κ. Κωνσταντάρας, οπ. σ. 83.
76 Παρ. Παπαθανασίου, τομ. Β, ο.π σ. 804.
77 Ο Φλαίσερ σημειώνει ότι για τη μεταστροφή αυτή οφειλόταν στη γνώση εγγράφων ότι τμήματα της ΠΑΟ συνεργάζονρταν με τον εχθρό, τομ. Β, ο.π σ. 137-138.
78 Στο ΕΑΜ πίστευαν ότι η απροθυμία οφειλόταν σε βρετανικές παραινέσεις. Και Πανμακεδονική Επιτροπή του ΚΚΕ, Έκθεση Απριλίου 1944 στο Θ. Χατζής, ο.π. τομ. Β, σ. 347.
79 Π. Παπαθανασίου, ο.π τομ. Β, σ. 768.
80 Οι Βρετανοί απέδωσαν τη στροφή αυτή της ΠΑΟ και σε λάθη της βρετανικής πολιτικής αλλά και στον ΕΛΑΣ που καταδίωξε την οργάνωση. FO 371/43688, R 9724.
81 Αρχείο ΚΚΕ, κουτί 493, Φ 30/1/112, ΕΛΑΣ, Γ.Σ, Επιτ, Γρ. ΙΙα, αρ. Ε.Π 3252, Δελτίον Πληροφοριών, υπ. Αρ. 1, 27 Απριλίου 1944.
82 FO 371/43679, R 2850, Waterhouse προς Laskey, 9 Φεβρουαρίου 1944
83 FO 371/43676, R 1201, Crete Situation Report, 26 Φεβρουαρίου 1944
84 FO 371/43676, R 1316, Periodical Intelligence Summary, 14 Ιανουαρίου 1944.
85 FO 371/43676, R 1201, Crete Situation Report, 26 Φεβρουαρίου 1944.
86 Χ. Φλάισερ, Επαφές Γερμανών και Εθνικής Αντίστασης, στο Η Ελλάδα στη Δεκαετία 1940-1950, ο.π σ. 93-94.
87 FO 371/43730, R 7123, Periodical Intelligence Summary, 19, Leeper προς FO, 43764, R 7185, 19 και 22 Απριλίου 1944
88 FO 371/43678, R 2846, Talbot –Rice προς Howard, 17 Φεβρουαρίου 1944
89 Αρχείο ΚΚΕ, κουτί 493, Φ 30/1/124, ΕΛΑΣ, Γ.Σ, Επιτ. Γραφ ΙΙ, αρ. πρ. 4019, 4 Μαίου 1944.
90 FO 371/43687, R 7518, Talbot-Rice προς Howard, 4 Μαίου 1944.
91 Α. Gerolymatos, Guerilla Warfare and Espionage in Greece 1940-1944, New York 1992, σ. 221-222.
92 A. Gerolymatos, ο Ρόλος των Αξιωματικών του Ελληνικού Στρατού στην Αντίσταση, στο Η Ελλάδα 1936-1944, Αθήνα 1989, σ. 291
93 P. Papastratis, ο.π σ. 125.
94 Δ. Γυφτόπουλος, Μυστικές Αποστολές, ο.π σ. 78-80.
95 Ι. Τσάτσου, Φύλλα Κατοχής, σ. 122. και Α. Gerolymatos, ο.π. σ. 239 κε. Π .Λυκουρέζος, Μυστική Οργάνωσις Κόδρος, Αθήνα χ.χ, passim.
96 Αλ. Ζάννας, Η Κατοχή, Αναμνήσεις, Αθήνα 1962, σ. 74 και Ε. Κώνστας, Η Ελλάς της Δεκαετίας 1940-1950, Αθήνα 1955, σ. 244-246.
97 Α. Ζαούσης, Οι Δύο Όχθεις, Αθήνα 1987τομ. Β, Αθήνα 1987, σ. 74
98 Ε. Κώνστας, ο.π σ. 246-247.
99 R. Clogg, Η SOE στην Ελλάδα, στο 1940-1950, Ένα Έθνος σε Κρίση, ο.π σ. 192.
100 Α. Ζαούσης, ο.π. τομ. Β, σ. 75.
101 Θ. Σαμπατακάκης, ο.π. σ. 149-151.
102 FO 371/43687, R 8896, Talbot-Rice προς Dew, 30 Μαίου 1943.
103 Δ. Γυφτόπουλος, ο.π σ. 188-189.
104 Α. Ζαούσης, Λέλα Καραγιάννη, Αθήνα 2004 passim.
105 Η ίδια η Καραγιάννη προερχόταν από ένα κλάδο της οικογένειας της Μπουμπουλίνας, Βλ. Χρ. Ζαλόκωστα, Το Χρονικό της Σκλαβιάς, ο.π. σ. 18.
106 Ο.π σ. 21-30.
107 Α. Gerolymatos, ο.π. σ. 232-233.
108 Χρ. Ζαλόκωστας ο.π σ. 28.
109 Θρ. Τσακαλώτος, 40 χρόνια Στρατιώτης της Ελλάδος, τομ. Α, Αθήνα 1960, σ. 369-371.
110 Π. Κανελλόπουλος, Ημερολόγιο Κατοχής, ο.π σ. 437-443,
111 Δ. Γυφτόπουλος, ο.π.. σ. 81.
112 Ο.π. σ. 86-88/
113 ΓΑΚ, Αρχείο Τσουδερού, φακ. Γ, 4.
114 Δ. Γυφτόπουλος, οπ. σ. 106-117.
115 Στ. Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ο.π. σ. 59
116 Ο Κανελλόπουλος σημείωσε στο ημερολόγιο του ότι ακόμα και στη Μέση Ανατολή ήταν τέτοια η διαγωγή του Τσιγάντε και της ομάδας του ώστε όλοι είχαν πληροφορηθεί για την αποστολή, Π. Κανελλόπουλος, Ημερολόγιο, ο.π σ. 440.
117 Ο.π. 446.
118 Ζητά από τους συνομιλητές του να μην ανακινείται το πολιτειακό για να μην επωφελούνται οι κομμουνιστές. Κ. Μπακόπουλος, Η Ομηρία των 5 Αντιστρατήγων, Αθήνα 1948, σ. 29.
119 Χ. Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικά, τομ. Α, ο.π σ. 301.
120 Χρ. Ζαλόκωστα, οπ. σ. 70-71.
121 Δ. Γυφτόπουλος, ο.π, σ. 243-257 και Π. Κανελλόπουλος, Ημερολόγιο σ. 433-437.
122 Π. Κανελλόπουλος, Τα Χρόνια του Μεγάλου Πολέμου 1939-1944, Αθήνα 1964, σ. 33-34.
123 A. Gerolymatos, ο.π σ. 238.
124 Ρ. Ρηγόπουλος, Μυστικός Πόλεμος, Αθήνα 1973, σ. 106-130.
125 Α. Gerolymatos, ο.π. σ.241-242.
126 Π. Λυκουρέζος, Μυστική Οργάνωσις Κόδρος Αθήνα, σ. 34 κε
127 Χρ. Ζαλόκωστας, ο.π σ. 137-140.
128 Ε. Κώνστας, 1955, οπ. σ. 415.
129 Για τη SOE, βλ. και R. Clogg Η SOE στην Ελλάδα, στο Η Ελλάδα στη Δεκαετία 1940-1950, Αθήνα 1984, 177-199.
130 Θ. Xατζής, τομ. 1, ο.π σ. 373.
131 FO 371/43732, R 9429, Waterhouse προς Laskey, 6 Ιουνίου 1944.
132 Θ. Σαμπατακάκης, ο.π σ. 246-250.
133 R. Clogg, ο.π σ. 179-181.
134 Δ. Γυφτόπουλος, ο.π. σ. 189-190.
Ομάδα Μελέτης Σύγχρονης Ιστορίας 